Turystyka i rekreacja – kształtowanie i rozwój zainteresowań

Data ostatniej aktualizacji: 08.11.2022

Pierwsza publikacja: SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA PWSZ im. J.A. Komeńskiego w Lesznie, nr 9, 2011

Nie wystarczy pobudzić ciekawość, trzeba umieć poruszyć do głębi.

Wolter

Jesteśmy zalewani poradami dokąd podróżować; mało kto mówi nam, dlaczego i jak to robić- choć sztuka podróżowania z natury rzeczy wiąże się z licznymi pytaniami, które nie są ani proste, ani trywialne i których zbadanie mogłoby wnieść skromny przyczynek do rozumienia tego, co greccy filozofowie tak pięknie nazywali eudajmonią lub rozwojem osobowości.

Alain de Botton

Spis treści:

1. Wprowadzenie
2. Istota zainteresowań i czynniki wpływające na ich rozwój
3. Wykorzystanie walorów krajobrazu kulturowego w kształtowaniu zainteresowań interdyscyplinarnych
4. Wybrane idee filozoficzne sprzyjające rozwojowi zainteresowań ekoturystyką
5. Prozdrowotna i terapeutyczna rola zainteresowań turystyką i rekreacją

Ten artykuł przeczytasz w 8 minut.

Wprowadzenie

Przenikliwe i trafne spostrzeżenie dotyczące turystyki poczynił przed laty Schopenhauer. Dziś jest ono jeszcze bardziej aktualne.

Życie nomadów, które oznacza najniższe stadium cywilizacji, odnajduje się znów na najwyższym szczeblu w rozpowszechnionym życiu turystycznym. To pierwsze wynikało z nędzy, to drugie zaś z nudy [Schopenhauer 1995, s. 71], Inny wielki myśliciel, Nietzsche, wskazał na taki rodzaj turystyki, która pomaga nam zrozumieć, w jaki sposób nasze społeczeństwo i nasza tożsamość zostały uformowane przez przeszłość, a tym samym zyskać poczucie ciągłości i przynależności. Nietzsche wprowadził rozróżnienie pomiędzy gromadzeniem danych, a wykorzystaniem znanych już faktów do wewnętrznego, psychologicznego wzbogacenia. Informacje przyswojone dzięki turystyce powinny ożywiać i wzbogacać nasze życie [zob. Nietzsche 1912].

Współczesny eseista Alain de Botton w swej znakomitej książce pt. Sztuka podróżowania zauważa, iż zamiast przywozić z podróży 1600 gatunków roślin, możemy powrócić ze zbiorem drobnych, nieefektowanych, ale „wzbogacających życie” myśli [zob. de Botton 2010]. Podobnie Cynarski [2009] stwierdza, że nie tylko potrzeba „skonsumowania” jeszcze jednej turystycznej atrakcji, „zaliczenia czegoś”, „użycia” itp. powinny motywować dzisiejszego turystę, ale „potrzeba serca”, misja, ważny cel czy to dla własnej samorealizacji, czy dla celów jeszcze innych, ogólnospołecznych. Merski i Kościelnik [2009] wskazują zaś na szczególne znaczenie podróżowania dla rozwoju osobowości, dla samokształcenia człowieka i przygotowania go do pełnienia różnych społecznych ról, funkcji i zadań. Istotnym walorem podróżowania, podkreślają autorzy, jest bezpośredni osobisty kontakt z obiektami przyrody, kultury i cywilizacji.

Aby te wszystkie pozytywne wartości mogły być zrealizowane w życiu turystycznym, należy rozwijać zainteresowania turystyką i rekreacją od wczesnych lat szkolnych. Alternatywą dla nudy, która niestety często staje się motywem turystyki i zajęć rekreacyjnych, będzie twórcza pasja. Dla szkoły i wychowawców rodzi się tu ogromne wyzwanie. Turystyka jest nowoczesnym zjawiskiem psychologicznym, społecznym, ekonomicznym, przestrzennym, kulturowym [zob. Przecławski 2009]. Jest formą aktywności, która doskonale sprzyja kształtowaniu się interdyscyplinarnych zainteresowań i wszechstronnemu rozwojowi osobowości, a także, co w czasach współczesnych szczególnie ważne, może pełnić rolę prozdrowotną i terapeutyczną. Celem niniejszego eseju jest wyeksponowanie i uświadomienie Czytelnikom, a zwłaszcza pedagogom i wychowawcom, tych wielkich walorów turystyki i rekreacji.

Wybrane dla Ciebie: Nasze kursy online

Istota zainteresowań i czynniki wpływające na ich rozwój

Interesować się czymś, to znaczy poznawać selektywnie otaczający świat, dążyć do pogłębiania wiedzy o wybranych zagadnieniach i do rozwiązywania nurtujących problemów, ale także, a nawet przede wszystkim, przeżywania uczuć związanych z nabywaniem i posiadaniem wiedzy. Na takie rozumienie pojęcia „zainteresowania” wskazuje w swoich pracach Gurycka [1955; 1989].

Znaczącą rolę w rozwijaniu zainteresowań odegrać może szkoła, a w szczególności zajęcia pozalekcyjne w szkolnych kołach zainteresowań. Gurycka [1955] zauważa potrzebę prowadzenia zajęć pozalekcyjnych w dwu formach. Jedną są zajęcia specjalistyczne dla tych uczniów, którzy mają już jakieś zainteresowania, zamiłowania, a przynajmniej chcą uczestniczyć w takich zajęciach. Druga forma miałaby na celu wzbudzanie aktywności poznawczej uczniów,u których proces ten w toku normalnej pracy w szkole przebiega niewystarczająco efektywnie, a więc uczniów uważanych za niechętnych, słabych, ale o normalnym rozwoju intelektualnym. Ta ostatnia forma pracy pozalekcyjnej ma bardzo duże znaczenie i może równocześnie spełniać funkcję psychokorekcyjną, prowadzić do zwiększenia poczucia własnej wartości; stwarza ona szerokie możliwości oddziaływań wychowawczych. A. Gurycka przed laty przeprowadziła eksperyment pedagogiczny w kilku warszawskich szkołach, gdzie utworzyła koła zainteresowań dla uczniów tzw.słabych, z trudnościami w nauce [zob. Gurycka 1955], Nie były to koła z zakresu przedmiotów szkolnych, ale np. koło geologiczne, fotograficzne, filatelistyczne, które prowadzone były przez instruktorów spoza szkoły. Okazało się, że uczniowie chętnie uczestniczyli w tych zajęciach i, na przykład, poznając podczas wycieczek geologicznych minerały, skały i wykopaliska z minionych epok, sami odkrywali prawidłowości budowy Ziemi i jej historii. Zainteresowania geologiczne ukształtowane stopniowo u tych uczniów spowodowały przeniesienie pasji poznawczych na dziedziny pokrewne: geografię i biologię, a w konsekwencji doprowadziły do poprawy ocen z tych przedmiotów. Często, jak wynika z obserwacji – nie jest tak, że uczeń niczym się nie interesuje, ponieważ jest słaby i ma trudności w uczeniu się, ale odwrotnie: dlatego właśnie ma słabe wyniki w nauce, że uczy się bez zainteresowania. Tymczasem w szkołach brak jest kół zainteresowań, a jeśli już są, to dla uczniów, którzy osiągają wysokie noty z przedmiotów szkolnych. Inicjatywa Guryckiej rzadko znajduje kontynuatorów. Koło turystyczne znakomicie nadawałoby się do urzeczywistnienia tej idei. J. Bruner [1978, 2006] wyróżnił dwa typy nauczania, z których jeden sprzyja kształtowaniu i rozwijaniu zainteresowań.

1. Nauczanie w trybie objaśniającym – wiedza jest podawana przez nauczyciela i przyswajana przez ucznia; według określenia żydowskiego filozofa Majmonidesa uczeń ma poczucie obcości tej wiedzy, nie należy ona do niego, przychodzi z zewnątrz i jest szybko zapominana.
2. Nauczanie w trybie hipotetycznym – polega na dostarczaniu uczniowi informacji wstępnych (wyjściowych) i takim stymulowaniu (naprowadzaniu) jego umysłu, aby samodzielnie wyszedł poza dostarczone informacje i twórczo rozwiązywał problemy. Takie zdobywanie wiedzy wzbudza zaangażowanie uczuciowe i sprawia przyjemność. Aby rozwinąć zainteresowania ucznia, najlepiej na każdym poziomie szkoły nauczać w trybie hipotetycznym. Niestety, przeważa, i to znacznie, nauczanie objaśniające. Dzieje się tak z wielu powodów. Ich analiza wykracza jednak poza ramy niniejszego eseju. W odniesieniu do szkół wyższych warto jednak zauważyć, iż wykład jest z dydaktycznego punktu widzenia najgorszą formą zajęć.

Preferowane powinny być ćwiczenia, tam gdzie to możliwe zwłaszcza terenowe, seminaria i konwersatoria. Jest jednak odwrotnie – dominuje wykład i zaznacza się tendencja do wykładów łączonych dla wielu grup i kierunków. Brak kontaktu osobowego między wykładowcą a studentem nie jest tutaj bez znaczenia, wiadomo wszakże, iż właśnie osobowość nauczyciela odgrywa doniosłą rolę w kształtowaniu zainteresowań. Zajęcia w małych grupach sprzyjają podmiotowemu traktowaniu ucznia przez nauczyciela i dają możliwość wypowiedzenia się jednemu i drugiemu. Współczesny student jest istotą milczącą, także podczas zaliczeń i egzaminów, które są najczęściej testowe. Bywa, że profesor ze studentem w czasie całego toku studiów nie zamienia ani słowa.

W kontekście powyższych rozważań kierunek studiów: turystyka i rekreacja jawi się jako szczególnie podatny na wykorzystanie modelu hipotetycznego, zwłaszcza na zajęciach terenowych i poprzez odpowiedni dobór literatury przedmiotu. Student powinien zaznajomić się również z literaturą podróżniczą z wysokiej półki, aby jako absolwent mógł ją polecać i „zarażać” nią przyszłych turystów. Na rolę takiej literatury wskazuje m.in. Przecławski [2009].

Równocześnie warto tutaj podkreślić, iż masowy charakter turystyki, merkantylny stosunek do świata wielu organizatorów wyjazdów, unifikacja usług turystycznych, determinują konsumpcyjny charakter współczesnego studiowania. Przewodniki turystyczne dostarczają gotowych schematów poznawczych.

Słusznie zauważa Pabian [2006], że podawanie powierzchownych informacji i skróconych wiadomości kształtuje u uczestnika wyjazdów postawę bierności wobec świata, powierzchowny i kiczowaty sposób jego percepcji, niewymagający dużego zaangażowania emocjonalnego i wysiłku intelektualnego. Turyści atakowani wyrywkowymi, pozbawionymi kontekstu informacjami zatracają umiejętność abstrakcyjnego myślenia i rozumienia metafor. Wszystko to z pewnością nie sprzyja rozwojowi zainteresowań.

Przed instytucjami kształcącymi przyszłych organizatorów turystyki stoją ważkie zadania doskonalenia systemu kształcenia. Machnik i Kurczewski [2007] trafnie zauważają, iż przekazywać się powinno zarówno kompleksową wiedzę o świecie, jak i kształtować wrażliwość, umiejętność dostrzegania piękna i harmonii w otaczającej rzeczywistości. Obcowanie z pięknem przyrody i pięknem sztuki dostarcza wzniosłych przeżyć duchowych i rozwija uczuciowość. A uczucia właśnie stanowią ważny komponent zainteresowań i zamiłowań. Znamienitym nauczycielem wrażliwości na najdrobniejsze detale widzianego świata jest wielki angielski krytyk i teoretyk sztuki i architektury John Ruskin.

Był on zrozpaczony, jak rzadko ludzie dostrzegają szczegóły. Ubolewał nad ślepotą i pośpiechem turysty doby współczesnej, szczególnie amatorów przemierzania Europy w tydzień koleją [oferta turystyczna wprowadzona w 1862 roku przez Thomasa Cooka]. Ruskin zachęcał do rysowania, do odtwarzania własną ręką tego, co mamy przed oczyma – miało to dla niego większą wartość niż fotografowanie. Ucząc rysować podkreślał, że uczy jedynie widzenia. Rysowanie dla niego, nawet przy zupełnym braku talentu, miało wartość, ponieważ uczyło widzieć, dostrzegać, a nie tylko patrzeć. W architekturze podkreślał Ruskin rolę detalu i koloru. Oddajmy głos jeszcze samemu Ruskinowi, którego słowa wypowiedziane w XIX wieku, dla każdego, kto interesuje się turystyką i pragnie zaszczepić to piękne zainteresowanie w innych ludziach, brzmią dzisiaj jako pełne wyrazu przesłanie:

Przemieszczanie się z miejsca na miejsce z prędkością stu mil na godzinę nie uczyni nas silniejszymi, szczęśliwszymi czy mądrzejszymi. W świecie zawsze było więcej niż mógł dostrzec człowiek, choćby nie wiem jak wolno się poruszał; nie zobaczy więcej poruszając się szybko. Prawdziwą wartość ma myśl i widzenie, a nie tempo. Szybkość przystoi kuli z pistoletu, człowiekowi zaś, jeśli ma być prawdziwym człowiekiem, nie zaszkodzi, jeśli zwolni biegu; jego wielkość nie zawiera się bowiem w tym, że pędzi, lecz w tym, że jest [cyt. Za: de Botton 2010, s. 203-204],

Wykorzystanie walorów krajobrazu kulturowego w kształtowaniu zainteresowań interdyscyplinarnych

Troll, twórca terminu ekologia krajobrazu, definiował w 1939 r. Krajobraz jako całość obejmującą geosferę, biosferę i noosferę, czyli sferę rozumu zwaną też antroposferą [Rychling i Solon, 1994]. Farina i Belgrano [2006] przyjmują, że krajobraz jest przestrzenią funkcjonalną, w której zachodzą procesy naturalne oraz regulowane przez człowieka. Zgodnie z teorią złożoności (complexity) istnieje wiele możliwości rozpoznania (rozróżnienia) krajobrazu w zależności od roli obserwatora. Wszystko, co istnieje w powłoce ziemskiej: góry, równiny, morza, jeziora, powietrze, woda, rośliny, zwierzęta, człowiek – jako istota biologiczna, społeczna, gospodarująca i tworząca kulturę, pola, budynki, komunikacja, wszystko w całości i we wzajemnym powiązaniu tworzy krajobraz. W tym znaczeniu krajobraz jest pojęciem, które dopiero tworzy się w naszej świadomości [Wolski 2002].

Znamienne dla powyższych ujęć krajobrazu jest to, iż uwzględniają elementy pochodzenia antropogenicznego i podkreślają rolę obserwatora. Umysł ludzki jawi się jako istotny, a nawet główny element krajobrazu. Dla kształtowania zainteresowań turystycznych, takie epistemologiczne stanowisko w podejściu do krajobrazu, ma szczególne znaczenie. Poznając krajobrazy, poznajemy równocześnie lepiej siebie i wzmacniamy poczucie własnej wartości. Trafnie wyraził to Lipiec [2008, s. 30] pisząc o istocie turystyki, iż „warto poznawać świat i siebie w jego przemierzaniu”. Także Piotrowski [2009] pisze, że w podróży choćby niedalekiej możemy odnaleźć innych ciekawych ludzi, a także siebie. Turyście poznającemu zabytkowy krajobraz kulturowy należy uświadomić jego wymiar subiektywny, a także społeczny i historyczny. Takie interdyscyplinarne podejście do krajobrazu kulturowego zostało zaprezentowane w książce pod redakcją T. C. Smouta [2002]. Również Czepczyński [2010] zwraca uwagę na to, że krajobraz jako produkt ludzkich wartości, znaczeń i symboli dominujących w określonej grupie społecznej, odzwierciedla aspiracje władzy, jak również historię, zapisane w systemie symboli i znaków. Z niektórymi krajobrazami łączy się szczególnie bogata symbolika i legendy [zob. Kopczyński i Skoczylas 2006]. Holenderski badacz krajobrazu Arnold van der Valk w ciekawym i wszechstronnym studium poświęconym krajobrazom kulturowym opisuje metodę biograficzną badania krajobrazu. Źródłem informacji o krajobrazie byłyby m. in. nazwy ludowe, obyczaje, pieśni, anegdoty. Biografia krajobrazu(!)- to metaforyczne, ale jakże trafne określenie, oddaje znakomicie duchowy wymiar krajobrazu i jego społeczno-historyczne korzenie [zob. van der Valk 2009], Krajobraz kulturowy umożliwia także doświadczenie estetyczne przestrzeni i architektury. W kontakcie z krajobrazem kształtuje się percepcja i rozwija wyobraźnia, wyzwalają się emocje i uczucia. Możliwość równoczesnego postrzegania i kontemplacji dzieł przyrody i sztuki w tym niezwykłym połączeniu jakim jest krajobraz kulturowy stwarza swoisty klimat i nastrój do głębszych przeżyć (refleksji) nad wzajemnym stosunkiem natury i sztuki [zob. Kopczyński i Skoczylas 2008; Kopczyński 2009]. Dla turysty te walory krajobrazu mogą stać się bardzo inspirujące. Nauczyciel na wycieczce, czy później na lekcji, może przeprowadzić interesującą dyskusję (wykorzystując model nauczania hipotetycznego) nad istotą przyrody i sztuki, nad pojęciem piękna i harmonii.

Jak trafnie zauważa de Botton [2010], najskuteczniejsza droga rozwijania umiejętności dostrzegania elementów piękna w krajobrazie wiedzie poprzez sztuki wizualne. Krajobraz może także stanowić inspirację do refleksji nad relacją między przyrodą i muzyką.

Ten, kto nie lubi przyrody, nie lubi też muzyki krajobrazy zaś niewywołujące obrazów muzycznych nie mogą być wspomnieniami. Kto w uniesieniu, melancholijnie nie błądził po parkach, nie rozumie Mozartowskiego wdzięku. (…)  Muzyka to coś kosmicznego. Bez miłości do natury nie mamy podstawy dla pasji muzycznej [Cioran 2003, s. 23].

Ta głęboka myśl Ciorana mogłaby pobudzić umysły i serca do twórczych interpretacji, odwołania się do własnych doświadczeń i przeżyć uczniów i studentów, zachęcić ich do napisania eseju, w którym każdy z nich ukazałby swoją wizję przyrody, muzyki i krajobrazu. Krajobraz kulturowy stanowi także doskonały materiał do refleksji filozoficznej. Wielu wybitnych filozofów dostrzegało ideowy wymiar krajobrazu.

Niekiedy poświęcali mu osobne rozprawy i eseje. Inni, choć nie mówili wprost o krajobrazie, dokonywali głębokich przemyśleń nad naturą i sztuką oraz nad ich wzajemną relacją, a także nad człowiekiem jako cząstką przyrody i twórcą sztuki [zob. Kopczyński i Skoczylas 2008], Szczególnie dużo miejsca w swoich rozważaniach poświęcił krajobrazowi Georg Simmel. Fenomen krajobrazu, według Simmla, polega na tym, że zawiera on w swoich określonych granicach byt bezgraniczny. Dalej Simmel podkreśla, iż materiał krajobrazu dostarczony przez naturę jest nieskończenie różnorodny i za każdym razem inny, toteż wiązać te elementy w jedność wrażenia można według bardzo różnych kryteriów i form. I aby choć w przybliżeniu się w tym miejscu rozeznać, należy wybrać drogę przez krajobraz jako dzieło sztuki [zob. Simmel 2006].

Wybitny ekolog amerykański Eugene Odum przyrównał nisze ekologiczne różnych gatunków organizmów żywych do zawodów wykonywanych przez ludzi. Różnorodność zawodów jest konieczna dla właściwego funkcjonowania społeczności ludzkiej. Nietrudno sobie wyobrazić, że brak osób wykonujących zwłaszcza niektóre zawody utrudniłby znacznie, albo nawet uniemożliwił, dalszy rozwój gatunku ludzkiego. Podobnie różnorodność ekologiczna i krajobrazowa jest niezbędna dla funkcjonowania ekosystemów. Każdy gatunek spełnia w nich określoną funkcję. Odum [1998] zwraca uwagę na to, iż także w planowaniu przestrzennym i projektowaniu krajobrazu różnorodność krajobrazowa jest najważniejszym aspektem. Różnorodność naturalnych i zagospodarowanych ekosystemów jest nie tylko korzystna pod względem estetycznym, ale także dla podtrzymania życia w środowisku naturalnym. Ta „podwójna korzyść”, o której mówi Odum, stanowi niezmiernie interesujący aspekt filozofii krajobrazu. To, że jest on zarazem zjawiskiem estetycznym i systemem funkcjonalnym, inspiruje do głębokich przemyśleń nad istotą krajobrazu i jego wymiarem metafizycznym.

Klimat filozoficzny epoki wywiera znamienny wpływ na sposób, w jaki ludzie traktują własne doświadczenia podróżnicze. Ale także uprawianie sztuki podróży ma znaczenie dla kształtowania myśli filozoficznej, na co słusznie zwróciła uwagę Wieczorkiewicz [2008]. Jako przesłanie dla współczesnego turysty można potraktować poglądy Rousseau na istotę podróży. Odnosił się on z pewnym lekceważeniem do książek – przeszkadzają one bowiem w bezpośrednim czytaniu Księgi Świata. Cudze opisy mają znikomą wartość, jeśli nie znamy tego, na co wskazują. Mniej zyskamy czytając je niż skupiając się na odczuciach natury, a okolicznością najbardziej temu sprzyjającą jest piesza wędrówka, dająca poczucie wolności, pozwalająca na bezpośredni kontakt z przestrzenią, którą się przemierza [Wieczorkiewicz 2008; zob. też Rousseau 1955], Poznawanie i przeżywanie krajobrazu rozwijać może zainteresowania przyrodnicze i artystyczne, pozwala także na samodzielne odkrywanie wartości środowiska przyrodniczego i kulturowego. Dla turystyki i rekreacji krajobraz ma znaczenie fundamentalne. Fenomen krajobrazu umożliwia kształtowanie tak różnorodnych zainteresowań, że trudno by było pod tym względem wskazać na podobny obiekt. Te walory krajobrazu nie zostały dotychczas należycie docenione ani w turystyce ani w szkolnictwie. Na kierunku studiów turystyka i rekreacja powinny być prowadzone – przynajmniej jako fakultatywne – konwersatoria z filozofii krajobrazu i z psychologii krajobrazu. Znacznie wzbogaciłyby ofertę edukacyjną. 

Wybrane idee filozoficzne sprzyjające rozwojowi zainteresowań ekoturystyką

Spośród definicji ekoturystyki, jakie przytacza w najnowszym wydaniu książki „Ekoturystyka” Dominika Zaręba, szczególnie godna uwagi z punktu widzenia zainteresowań jest definicja Richarda Denmana:

ekoturystyka to podróżowanie w celu studiowania, podziwiania i czerpania zadowolenia z piękna krajobrazów, obserwacji dzikich zwierząt i roślin, jak również podziwiania miejscowych obyczajów i kultury [Zaręba 2010, s. 51],

Koniecznie jednak trzeba dodać, jak to czyni Elizabeth Boo ze Światowego Funduszu Ochrony Przyrody, że to „podróż do natury, która przyczynia się do jej ochrony” [Zaręba 2010, s. 51].

Podróżować w celu podziwiania piękna tworów przyrody i kultury! Denman trafia tu w sedno. Najgłębszy cel ekoturystyki do tego właśnie powinien się sprowadzać. Zadziwienie światem, to wszakże pierwszy impuls filozofowania. Ralph Waldo Emerson za najszlachetniejsze kapłaństwo Natury uważał ukazywanie obecności Boga [zob. Emerson 2005]. Wzniosłe krajobrazy umożliwiają podróżnikom przeżycia transcendentne, pozwalają im poczuć kontakt z siłą wyższą.

Dla rozwijania zainteresowań ekoturystyką idee filozoficzne ukazujące duchowy wymiar przyrody mogą być szczególnie inspirujące. Wskazać tu należy zwłaszcza na nurty ekofilozofii i ekopedagogiki. Jeden z nurtów ekofilozofii stworzony przez Henryka Skolimowskiego zakłada, że świat jest sanktuarium.

Taka perspektywa, jak zauważa Skolimowski, od razu zmienia wszystko: naturę świata, miejsce człowieka w kosmosie, naturę samego człowieka, wartości. Świat widziany jako sanktuarium człowiek otacza opieką. Z takiej koncepcji świata, czyli z samej struktury świata, który jest inteligentnie odczytany, wypływa etyka ekologiczna, oparta na czci, na atencji wobec wszelkiego życia i odpowiedzialności za nie [Skolimowski 1999; 2005], Twórca innego nurtu, zwanego ekozofią T, Ame Naess wprowadził pojęcie jaźni, którą utożsamiał nie tylko z ekosferą, ale wręcz z całym wszechświatem [Naess 1994]. Myśl filozoficzna Skolimowskiego i Naessa nawiązuje do filozofii Spinozy. Istotnym aspektem tej filozofii jest panteizm, czyli utożsamianie Boga z Naturą oraz mistyczny stosunek do Natury, określany przez Skolimowskiego [2003] jako racjonalny mistycyzm. Spinoza głosił miłość rozumową Boga [amor Dei inteiectualis] i uważał, że nie ma w przyrodzie niczego, co byłoby przeciwne tej miłości rozumowej lub co mogłoby ją usunąć. Spinoza również wyrażał pogląd, że im bardziej rozumiemy rzeczy poszczególne, tym bardziej rozumiemy Boga. Poznając poszczególne zjawiska w przyrodzie, zgłębiając każdą cząstkę przyrody, lepiej poznajemy Boga [zob. Spinoza 1954], Stosunek do świata i przyrody prezentowany przez Spinozę i głoszona przez niego miłość rozumowa Boga wybitnie sprzyja kształtowaniu się zainteresowań. Interesować się- to nie tylko poznawać, ale kochać przedmiot poznania, a więc przeżywać intensywne uczucia. Treścią uczuć jest przede wszystkim przeżywanie więzi podmiotu z otoczeniem, ze środowiskiem, z osobami lub z rzeczami czy też innymi poza ludźmi istotami żywymi. Kształtowanie się takiej więzi człowieka z przyrodą jest celem wychowania proekologicznego i szeroko rozumianej edukacji ekologicznej [zob. Kopczyński 2001; 2010], Idee pedagogiki ekologicznej mają doniosłe znaczenie światopoglądowe [zob. Kleber 1993], Gaworecki [2010] omawiając funkcję kształtowania świadomości ekologicznej stwierdza, iż często deklarowana świadomość ekologiczna podmiotów turystyki pozostaje rozbieżna z ich postępowaniem ekologicznym. Ogólny współczynnik korelacji między nimi, uzyskany na podstawie badań niemieckich – jak podaje Gaworecki- wynosi 0,35, co oznacza, że współzależność ta jest bardzo mała. Jeśli jednak głębiej zastanowić się nad tymi danymi, to rodzi się wątpliwość, na ile rzeczywiście mamy do czynienia ze świadomością ekologiczną. Być bowiem świadomym czegoś, to rozumieć to i zgodnie z tym postępować. Dla kształtowania świadomości ekologicznej duże znaczenie może mieć wizja świata jako jednej całości ściśle ze sobą powiązanych ekosystemów. Szczególny wymiar wizja ta uzyskała w tzw. hipotezie Gai. Jej twórca James Lovelock uważa, że regulacja albo stan wzajemnego dopasowania życia i środowiska, jest własnością całego układu obejmującego życie, powietrze, oceany i skały. Ziemia jest tu porównywana do żywego organizmu [zob. Lovelock, 2003; 2006]. Wittgenstein wyraził myśl, iż tym, co mistyczne, jest odczucie świata jako ograniczonej całości [Wittgenstein 1970]. Podobne idee występują w systemie filozoficznym Spinozy i Teilharda de Chardin. Ten ostatni pisał, iż świat stanowi logiczną czasoprzestrzeń i twierdził, że nie można niczego postrzegać inaczej jak cząstkę tej czasoprzestrzeni [Teilhard de Chardin 1993]. Genezy aktywności turystycznej należy poszukiwać we wrodzonych skłonnościach człowieka do eksploracji i dominowania nad środowiskiem przyrodniczym, Mówi się nawet o biofilii, jako uwarunkowanej biologicznie potrzebie kontaktu z naturą [Winiarski i Zdebski 2008]. Rozwój cywilizacji sprawił, że potrzeba eksploracji utraciła swe znaczenie egzystencjalne, działalność eksploracyjna zaczęła natomiast dostarczać człowiekowi poczucia kompetencji i wewnętrznego rozwoju.

Może Cię zainteresować: Ekofilozofia i ekopedagogika a myśl Spinozy

Ekoturystyka inspirowana wymienionymi wyżej ideami filozoficznymi z pewnością wzmocni znacząco to poczucie kompetencji i wzniesie turystę na wyższy poziom rozwoju. Ten rodzaj turystyki może przyczynić się także do ukształtowania ekologicznego paradygmatu myślenia, to zaś będzie oznaczać pełniejsze zrozumienie istoty i wartości życia.

Prozdrowotna i terapeutyczna rola zainteresowań turystyką i rekreacją

Obecnie czas wolny oraz sposób jego wykorzystania jest ważnym wskaźnikiem jakości życia. Kiedyś było to nie do pomyślenia, że i tak skąpo wydzielany ludziom czas wolny może sprawiać trudności. Samo tylko dążenie do jego zwiększenia stanowiło już problem. Teraz z kolei czas wolny został podniesiony do rangi zagadnienia psychologicznego. Psychologia czasu wolnego jest nową dziedziną psychologii stosowanej, ma ona do zbadania wiele nowych zagadnień [zob. Benesch 1999; Bańka 2002], Czas wolny może być przeznaczony na rekreację rozumianą jako aktywność, w trakcie której można albo odpoczywać, bawić się, wzbogacać swoją wiedzę i kwalifikacje dla własnej satysfakcji, albo aktywnie uczestniczyć w życiu rodzinnym i społecznym [Bańka 2002]. Ważną rolę w spędzaniu czasu wolnego odgrywa turystyka. Zainteresowanie turystyką i rekreacją prowadzi do poprawy jakości życia i osiągania zdrowia. Uwarunkowania i mechanizmy osiągania zdrowia wyjaśnia model salutogenezy Aarona Antonovsky’ego. Model ten stał się przełomem w naukach o zdrowiu. Centralnym pojęciem koncepcji salutogenetycznej jest poczucie koherencji, które składa się z trzech wzajemnie związanych ze sobą komponentów:

1. Zrozumiałość – odbieranie przez człowieka napływających informacji jako uporządkowanych, ustrukturalizowanych, jasnych i spójnych; dzięki czemu ma on poczucie, że może je pojąć, ocenić, zrozumieć i przewidzieć.
2. Zaradność – stopień w jakim dostępne zasoby są postrzegane przez człowieka jako wystarczające, aby sprostać wymaganiom stawianym przez otoczenie.
3. Sensowność – stopień w jakim człowiek czuje, że życie ma sens, że przynajmniej część wymagań i problemów, które niesie życie, warte jest wysiłku, poświęcenia i zaangażowania.

Wyniki wielu badań wskazują, że poczucie koherencji wpływa pozytywnie na zdrowie i radzenie sobie ze stresem [Antonovsky 2005; Woynarowska 2008]. Poczucie kompetencji, wewnętrznego rozwoju i dominacja nad środowiskiem przyrodniczym wzrasta wraz z aktywnością turystyczną. Rekreacja sprzyja wewnętrznemu wyciszeniu, utrzymaniu zdrowia i kondycji fizycznej. Turystyka i rekreacja znakomicie wpisują się w model salutogenetyczny, wzmacniając poziom koherencji w zakresie wszystkich komponentów.

Przeczytaj także: Ekoterapia jako forma wspomagania aktywizacji seniorów

Bardzo istotne dla odczuwania sensu życia jest poczucie więzi ze środowiskiem przyrodniczym. Postrzegane jest ono nie tylko jako całość, ale jako miejsca, którym przypisywane jest określone znaczenie, z którym wiążą się określone emocje [Kałamucka 2009], Ważna okazuje się bliskość terenów cechujących się naturalnością, możliwość obcowania z naturą biologiczno-klimatyczne działanie lasów, obecność wód, czystego powietrza atmosferycznego, kompozycja krajobrazu [Świeca i Tucki 2009; Śniadek i Zajadacz 2008]. W świetle społeczno-ekologicznej koncepcji zdrowia największe znaczenie ma styl życia. Na zdrowy styl życia ma wpływ wiele czynników, jednakże rolę wiodącą i integrującą w tym względzie posiada aktywność fizyczna. Rekreacja ruchowa odgrywa zatem w świecie współczesnym dominującą rolę profilaktyczną i terapeutyczną [zob. Krawczyk 2007], Warto również wspomnieć w tym miejscu o dużym znaczeniu zainteresowań w życiu ludzi niepełnosprawnych, a szczególnie o roli zainteresowań turystyką w życiu dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Człowiek z dysfunkcjami, który ma pasję i zamiłowania, kompensuje często w ten sposób swoją niepełnosprawność, czuje się dowartościowany, znajduje sens życia [Kopczyński 1999]. Turystyka dla takich osób może być czynnikiem przeciwdziałającym hipokinezji (niedoborowi ruchu), wpływając pozytywnie na poprawę ich stanu zdrowia. Dla dzieci z dysfunkcjami wycieczka, czy inna forma turystyki, staje się okazją do nawiązania bliskich kontaktów z rówieśnikami. Turystyka ze swoimi funkcjami:

rekreacyjną, usprawniającą, kształcącą, wychowawczą i społeczną może być wyjątkowym narzędziem w ręku nauczyciela, wspomagając proces integracji społecznej dzieci niepełnosprawnych z ich zdrowymi rówieśnikami [zob. Drogosz 2009], Zainteresowania można również rozwijać u ludzi w wieku starszym [Przecławski 2009], Wyodrębniając różne typy turystyki mówi się o turystyce osób „trzeciego wieku”. Właśnie zainteresowanie turystyką osób starszych powinno być potraktowane dzisiaj jako wyzwanie, biorąc zwłaszcza pod uwagę sytuację demograficzną w wielu krajach, w tym także w Polsce.

Problemem wieku starszego jest model biernego spędzania czasu wolnego, niska aktywność fizyczna i brak dbałości o stan zdrowia. Jak wynika z badań gerontologicznych u osób będących obecnie na przedpolu starości widoczne są „dziedziczone” po poprzednich pokoleniach postawy w kwestiach ograniczenia aktywności. W sferze działalności społecznej następuje zawężenie działalności w organizacjach obywatelskich – na rzecz młodych pokoleń, zwalniając się od wpływania na kształt szerszego środowiska społecznego; w sferze kultury także widoczne jest ograniczone uczestnictwo.

Konieczne jest w obecnej sytuacji promowanie aktywnego przygotowania do starości. Zainteresowanie turystyką i rekreacją wydaje się tutaj najwłaściwszym kierunkiem działania.

Znakomity poeta niemiecki epoki romantyzmu Joseph von Eichendorff powiedział: „Tam, gdzie stoi entuzjasta, tam znajduje się szczyt świata”. Niech ta piękna sentencja stanowi zakończenie niniejszego eseju i będzie dla Czytelnika przewodnią myślą w turystyce i w życiu.

Źródła:

1. Antonovsky,  A., 2005, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa.
2. Bańka A., 2002, Społeczna psychologia środowiskowa, Wyd. Naukowe „Scholar”, Warszawa.
3. Benesch H., 1999, Atlas psychologii, t. 2, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa.
4. Bruner J., 1978, Poza dostarczone informacje, PWN, Warszawa.
5. BRUNER J., 2006, Kultura edukacji, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych, Universitas, Kraków.
6. ClORAN E. M„ 2003, Święci i łzy, Wyd. K R, Warszawa.
7. CYNARSKI W., 2009, Człowiek podróżujący dla samorealizacji, [w:] Krawczyk Z.,Lewandowska-Tarasiuk E., Sienkiewicz J. (red.), Człowiek w podróży, Almamer, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa, s. 71-81.
8. CZEPCZYŃSKI M., 2010, Gdańskie krajobrazy pamięci i zapomnienia. (Re)interpretacje przestrzeni miejskiej ostatnich 20 lat,„Kultura i Edukacja”, nr 3, s. 142-155.
9. DE BOTTON A.. 2010, Sztuka podróżowania, Wyd. Czuły Barbarzyńca Press, Warszawa.
10. DROGOSZ M., 2009, Krajoznawstwo i turystyka w szkołach i placówkach oświatowych,
11. Wyd. Woltem Kluwer Polska, Warszawa.
12. Emerson R. W., 2005, Natura, Wyd. Zielona Sowa, Kraków.
13. Farina A., BELGRANO A., 2006, The Eco – Field Hypothesis. Toward a Cognilive Landscape, „Lanscape Ecology”, t. 2 1 , s. 5-17.
14. Gaworecki W. W., 2010, Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
15. Gurycka A., 1955, O budzeniu zainteresowań nauką u słabych uczniów. Rocznik Instytutu Pedagogiki, t. 1, PZWS, Warszawa.
16. GURYCKA A., i 989, Rozwój i kształtowanie zainteresowań, WSiP. Warszawa.
17. KAŁAMUCKA W.. 2009, Wartości i wartościowanie w geograficznych badaniach jakości życia, [w;] Janicki O., Łanczont M. (red.), Geografia i wartości, Wyd. Uniwersytetu M. Curie-Skiodowskiej, Lublin, s. 221-227.
18. Kleber E. W., 1993, Grundziige ókologischer Padagogik, Juventa Verlag, Weinheim untl Munchen. 
19. KOPCZYŃSKI K.. 1999, Kształtowanie i rozwój zainteresowań u osób niepełnosprawnych,„Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Paedagogica, nr 3, s. 63-68.
20. Kopczyński K., 2001, Ekofilozofia i ekopedagogika a a myśl Spinozy,[w:] Papuziński A.,Hull Z. (red.). Wokół eko-filozofii, Wyd. Akademii im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, s. 147 157.
21. KOPCZYŃSKI K., 2009, Edukacyjne walory krajobrazu kulturowego, „Problemy Ekologii
22. Krajobrazu”, t. XXV, s. 53-62.
23. KOPCZYŃSKI K., 2010, Duchowe, społeczne i terapeutyczne walory wychowania proekologicznego, „Kultura i Edukacja”, nr 3, s. 28-38.
24. Kopczyński K., Skoczylas J., 2006. Kamień w religii, kulturze i sztuce, Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
25. Kopczyński K., Skoczylas 2008, Krajobraz przyrodniczy i kulturowy. Próba ujęcia interdyscyplinarnego, Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
26. Krawczyk Z., 2007, O turystyce i rekreacji. ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa.
27. LEVIS M. (red.), 2010, Architektura. Elementy stylu architektonicznego, Wydawnictwo „Arkady”, Warszawa.
28. LIPIEC J., 2008, Filozofia turystyki,[w:] Winiarski R. (red.). Turystyka w naukach humanistycznych, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. '3 32.
29. LOVELOCK J., 2003, Gaja. Nowe spojrzenie na życie na Ziemi, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa.
30. LOVELOCK J., 2006, The Reverenge of Gala, Penguin Group, London.
31. Machnik a., Kurczewski R., 2007, Turyści wobec wartości przyrodniczych, [w:]
32. Kaźmierczak M. (red.). Turystyka i podróżowanie w aksjologicznej perspektywie, Akademia Wychowania Fizycznego im Eugeniusza Piaseckiego, Poznań, s. 94-98.
33. MERSKI i.. KOŚCIELNIK J.. 2009. Podróże sposobem poznania świata, [w:] Krawczyk Z.Lewandowska-Tarasiuk E.. Sienkiewicz J., (red.), Człowiek w podróży, Wyd. Almamer. Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa, s. 205-211.
34. NaESS A., 1994, Ekozofa T, [w:] Dsvall B., Sessions G. (red.), Ekologia głęboka, Wyd. Pusty Obłok, Warszawa, s. 289-293.
35. NIETZSCHE F., 1912. Niewczesne rozważania, nakład Jakóba Mortkowicza, Warszawa.
36. ODUM E., 1 998, Diversity In the Landscape the Multilevel Approach, [w:] Ecological Kignetles,OPA, Amsterdam.
37. OLIWIŃSKA J. A., 2009. Style życia współczesnych Polaków na przedpolu starości, [w:]
38. Szukalski P. (red.), Przygotowanie do starości. Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, s. 117-144.
39. Fabian B., 2006, Atrakcje, turystyczne Polski. Walory kulturowe, Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Turystyki, Częstochowa.
40. PIOTROWSKI i. P., 2009, Niektóre rady i przestrogi dla podróżnych, [w:] Krawczyk Z..
41. Lewandowska-Tarasiuk E., Sienkiewicz 1. (red.), Człowiek w podróży, Almamer, Wyższa Szkoła Ekonomiczna. Warszawa, s. 243-263.
42. PRZECŁAWSKi K., 2009. Kultura i sztuka a turystyka, [w:J Krasny P., Ziarkowski D. (red.), Sztuka i podróżowanie, Wyd. Proksenia, Kraków, s. 21-25.
43. RiCHLiNG A., Solon J„ 1994, Ekologia krajobrazu, PWN, Warszawa.
44. Rousseau J. .1., 1955, Emil czyli o wychowaniu, t. 2, Ossolineum, Wrocław.
45. SCHOPENHAUERA., 1995, Metafizyka życia i śmierci, Wyd. Ethos, b. m. w.
46. SlMMELG., 2006, Filozofia krajobrazu, [w:] Most i drzwi, Oficyna Naukowa Warszawa.
47. SKOLIMOWSKI H„ 1999, Wizje nowego millenium. Wyd. EJB, Kraków.
48. SKOLIMOWSKI H., 2005, Philosophy for a New Civilisation. Gyan Publishing House, NewDelhi.
49. Skolimowski H., Górecki J. K„ 2003. Zielone oko Kosmosu. Wyd. Atlas, Wrocław.
50. SMOUT T. C. (red.), Understanding the Historical Landscape in its Environmental Setting, 2002, Scottish Cultural Press, Dalkeith.
51. SPINOZA B., 1 954, Etyka, PWN, Warszawa.
52. ŚNIADEK J., ZajadaCZ A., 2008, Strategia rozwoju turystyki w regionie leszczyńskim, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im.. A. Komeńskiego, Leszno.
53. Świeca A., Tucki A., 2009, Atrakcyjność jako odzwierciedlenie wartości w geografii turyzmu, [w:] Janicki G„ Łanczont M. (red,), Geografia i wartości, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 229-241.
54. TEILHARD DE ChaRDIN P.. 1993. Pisma, t. 4, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
55. Van der Valk A., 2009, Multiple Cultural Landscape. Research and Planning for Living Heritage in the Netherlands, [w:] Hernik J. (red.), Cultural Landscape- Across Disciplines, Oficyna Wydawnicza Brama, Bydgoszcz – Kraków.
56. WIECZORKIEWICZA., 2008, Apetyt turysty, Wyd. UNIVERSITAS, Kraków
57. Winiarski R., Zdebski J., 2008. Psychologia turystyki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.
58. Witgenstein I. 1970, Tractatus logico-philosophicus, PWN, Warszawa.
59. WOLSKI P., 2002, Przyrodnicze podstawy kształtowania krajobrazu. Słownik pojęć, Wyd. SGGW, Warszawa.
60. WOYNAROWSKA B., 2008, Edukacja zdrowotna, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
61. ZARĘBA D., 2010, Ekoturystyka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa