Jałowiec pospolity – Juniperus communis

Data ostatniej aktualizacji: 05.04.2022

Nazwa rośliny pochodzi od tego, że jałowce rosną na glebach jałowych. Istnieje jeszcze inna koncepcja dotycząca nazwy. Ze względu na swoje właściwości jałowiec był wartościowym składnikiem kadzideł oczyszczających i stąd ma pochodzić nazwa (odkażać, czyli wyjaławiać).

Choć jałowce rosną wolno, to dożywają stu albo i więcej lat. Znaczenie użytkowe mają szyszkojagody, zwane pospolicie owocami. Dojrzałe szyszkojagody zbiera się jesienią i zimą, strzepując je na płachty umieszczone wokół krzewów. Po takim zbiorze czyści się je i suszy w przewiewie, w miejscu zacienionym. Roztarty surowiec ma intensywny żywiczny, balsamiczny aromat i słodko-cierpki smak. Używany jest w lecznictwie, w medycynie weterynaryjnej i jako przyprawa w kuchni oraz w przemyśle spożywczym. Należy jednak pamiętać, aby do celów konsumpcyjnych używać jagód jałowca z umiarem, gdyż w dużych dawkach ma on działanie toksyczne, uszkadzając nerki i wywołując stany zapalne. 

Nie stwierdzono natomiast żadnych szkodliwych objawów stosowania jałowca w magii, gdzie używano go do oczyszczania, usuwania wszelkich negatywnych energii i pobudzania sił psychicznych.

Spis treści:

1. Opis rośliny
2. Siedlisko
3. Jadalne części
4. Substancje czynne i działanie lecznicze
5. Znaczenie w kulturze ludowej
6. Zastosowanie w kuchni
7. Przepis

Ten artykuł przeczytasz w 5 minut.

Opis rośliny

Rodzina: Cyprysowate – Cupressaceae

Jałowiec to dwupienny krzew iglasty (1 – 3 m wysokości) lub małe drzewo (do 10 metrów wysokości). Posiada igły w okółkach po 3, ostre na szczycie, silnie kłujące, odstające, od 0.5 – 2 cm długości. Kwitnie w kwietniu i maju. Kwiatostany na końcach bocznych odgałęzień, żeńskie w postaci zielonych, drobnych szyszek, męskie zebrane w wydłużone, bezszypułkowe kotki. Kwiaty bardzo drobne, żółte. Szyszeczki zmięśniałe w nibyjagodę. [1] Szyszkojagody o średnicy 5-6 mm stają się dojrzałe w drugim lub trzecim roku po kwitnieniu i są czarnobrunatne, niebieskawo oszronione. [2] Na krzewach znajdują się jednocześnie owoce dojrzałe (dwuletnie) i niedojrzałe, zielone (jednoroczne).

Może Cię zainteresować: Nasze kursy online

Siedlisko

Jałowiec zasiedla strefę arktyczną i umiarkowaną półkuli północnej. Spotykany jest w widnych lasach, na wrzosowiskach i torfowiskach, na skałach i halach, od nizin po piętro górskie. Rośnie na glebach ubogich, umiarkowanie kwaśnych lub wapiennych. [3] Jest także sadzony w parkach i ogrodach, jako roślina ozdobna.

Jadalne części

• Owoce (dojrzałe, granatowe szyszkojagody)

Substancje czynne i działanie lecznicze

• Szyszkojagody zawierają: 25-30% cukrów w świeżej masie – głównie glukoza i fruktoza
• 5-7% składników mineralnych
• Ok. 3% kwasów organicznych – mrówkowy, octowy, jabłkowy
• 0.5-1.5% olejków eterycznych
• Ok. 0.7% pektyn
• Olejki eteryczne (nie mniej niż 1%), żywice (8%) i woski [4]
• Glikozydy (juniperyna i koniferyna) [5]
• Garbniki katechinowe (do 5%) [6]

Wyciągi z owoców działają silnie moczopędnie, bakteriobójczo, żółciopędnie, pobudzają czynności trawienne. Przy przedawkowaniu mogą spowodować podrażnienie nerek i krwiomocz.

Olejek jałowcowy jest używany w preparatach do nacierań o działaniu rozgrzewającym. [7]

Znaczenie w kulturze ludowej

Jałowiec ceniony jest dziś głównie jako przyprawa do ginu, ale znany był już w starożytności. Stosowany był przez medyków greckich, a potem arabskich. [8] Z użyciem owoców jałowca Holendrzy w XVI wieku wydestylowali napój alkoholowy, który miał przeciwdziałać schorzeniom nerek. Holenderska nazwa jałowca to jenewer, którą wymawiano jako genever, stad wywodzi się nazwa angielska gin. [9] W XVII wieku holenderski eksport ginu z Holandii sięgał 45 milionów litrów, a w XVIII wieku gin stał się bardzo popularnym i najtańszym napojem alkoholowym w Królestwie Brytyjskim. Źródła z 1750 roku podają, że sami londyńczycy wypijali prawie 50 milionów litrów ginu rocznie. [10]

W Niemczech używano owoców jałowca zamiast pieprzu. W Szwecji prażono jak kawę. We Francji robiono piwo genevette z jałowca i jęczmienia. Indianie Anticosti wytwarzali napój na bazie gałązek wraz z owocami, z dodatkiem ziemniaków, wody i drożdży. Inne plemiona używały gałązek jałowca na herbatki. [11]

W dawnej Polsce przyrządzano piwo jałowcowe. W najprostszej postaci były to utarte szyszkojagody z drożdżami, ale wzmacniano je także cukrem lub miodem, a czasami dodawano też chmiel. W XX wieku ta popularna przede wszystkim w północnej Polsce tradycja, prawie zanikła, jednakże ostatnio na Kurpiach powrócono do tej tradycji ze względu na turystów, gdzie w kilku miejscach wytwarza się takie piwo o nazwie psiwo kozicowe. Z owoców jałowca wytwarzano także na południu Polski okazjonalnie wino, jak i wódkę. [12]

Polecana książka

Zastosowanie w kuchni

Owoców jałowca oraz olejku jałowcowego używa się w produkcji różnych napojów, poczynając od domowego piwa, a kończąc na przemysłowo wytwarzanych likierach i wódkach, takich jak giny, polskie jałowcówki, czy słowackie borowiczki. Szyszkojagody służą też jako przyprawa do potraw mięsnych oraz w przemyśle spożywczym do wędlin i konserw. Żywiczny aromat pokruszonych jagód jałowca doskonale pasuje do pasztetów i farszów, marynat do mięsa, sarniny oraz innej dziczyzny. Owoce jałowca bardzo dobrze pasują do bigosu, kapusty, szynki, a także wszelkiego rodzaju sosów.

Lisen Sundgren w swoim „Zielniku” podaje oryginalny przepis na rozgrzewający napój w rodzaju grzanego wina. Wystarczy podgrzać sok jabłkowy z rozgniecionymi szyszkojagodami jałowca, igliwiem sosnowym i mrożoną jarzębiną. Do tak przyrządzonego napoju można dodać trochę calvadosu. [13]

Szyszkojagody jałowca, podobnie jak igliwie i pędy, używa się do wędzenia produktów mięsnych i rybnych. [4]

Przepis – Gruszki gotowane w białym winie z owocami jałowca

Składniki

• ½ kg twardych gruszek (opcjonalnie jabłek)
• 2 szklanka białego, wytrawnego wina
• Cukier brązowy (opcjonalnie do dosłodzenia; można też użyć cukier waniliowy lub dodać laskę wanilii)
• 5-10 rozgniecionych jagód jałowca

Przygotowanie

1. Gruszki obrać, wydrążyć gniazda nasienne i pokroić wzdłuż na ćwiartki.
2. Zagotować w garnku wino z cukrem i owocami jałowca.
3. Dodać gruszki i gotować kilka minut bez przykrycia. Od czasu do czasu przemieszać, polewając je aromatycznym roztworem.

Wybrane dla Ciebie: Przepisy

Źródła:

[1]	J. Mowszowicz, Rośliny trujące, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1976, p. 20.
[2]	B. P. Kremer, Dzikie rośliny jadalne i trujące, Warszawa: Bellona, 2011, p. 74.
[3]	F. Stary i V. Jirasek, Rośliny lecznicze, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1976, p. 144.
[4]	W. Grochowski, Jadalne owoce leśne, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988, pp. 165-167.
[5]	G. Debuigne i F. Couplan, Wielki zielnik roślin leczniczych, Kielce: Wydawnictwo Jedność, 2019, p. 69.
[6]	E. Lamer-Zarawska, B. Kowal-Gierczak i J. Niedworok, Fitoterapia i leki roślinne, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2014, pp. 368-369.
[7]	P. z. p. r. H. S. i. J. Kowalskiego, Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, pp. 200-201.
[8]	M. Polunin i C. Robbins, Naturalna farmacja, Warszawa: Muza S.A., 1993, p. 110.
[9]	J. Linford, Zioła. kieszonkowy przewodnik, Printed in China: Parragon Books Ltd, 2009, p. 139.
[10]	Praca zbiorowa, Na początku było drzewo. Magizcne, lecznicze i smakowe właściwości drzew, Warszawa: Baobab, 2011, p. 201.
[11]	Ł. Łuczaj, Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik survivalowy, Krosno: Chemigrafia, 2004, p. 81.
[12]	Ł. Łuczaj , „Dziko rosnące rośliny jadalne użytkowane w Polsce od połowy XIX w. do czasów współczesnych,” Etnobotanika Polska Nr 1, p. 88, 2011.
[13]	L. Sundgren, Zielnik – jedzenie i domowe kuracje z łona natury, Warszawa: Wydawnictwo Marginesy Sp. z o.o., 2018, p. 24.