Zdrowotne i ekonomiczne następstwa zmian klimatycznych – część 1 

Data ostatniej aktualizacji: 28.02.2024

Autorzy:

Jacek Karaczun

Weronika Michalak

Pierwotnie materiał ukazał się w czasopiśmie Medycyna po Dyplomie.

Zmiana klimatu wraz z licznymi konsekwencjami stanowi jedno z kluczowych zagrożeń dla zdrowia publicznego mieszkańców wszystkich krajów świata. Proces ten ma charakter antropogeniczny i wynika w głównej mierze z emisji szkodliwych dla klimatu gazów cieplarnianych. Ich uwalnianie do atmosfery prowadzi do wzrostu średniej temperatury Ziemi. Od czasów początków pierwszej rewolucji przemysłowej temperatura globalna wzrosła już o 1°C, co spowodowało liczne zaburzenia w ekosystemach i wiele konsekwencji dla zdrowia ludzi. Naukowcy alarmują, że przekroczenie ocieplenia o 1,5°C spowoduje nieprzewidywalne konsekwencje prowadzące do przekroczenia tzw. punktów krytycznych, poza którymi ludzkość straci kontrolę nad dalszymi, dynamicznymi zmianami w ekosystemach wpływającymi na jej bezpieczeństwo, zdrowie i życie. 

Spis treści:

1. Zmiana klimatu – gdzie jesteśmy?
2. Konsekwencje zdrowotne zmiany klimatu
3. Narażenie na ekstremalne ciepło
4. Gwałtowne zjawiska pogodowe
5. Choroby wektorowe
6. Bezpieczeństwo żywnościowe
7. Grupy szczególnie narażone

Zmiana klimatu – gdzie jesteśmy?

Pandemia COVID-19 zachwiała całym światem, stawiając pod znakiem zapytania bezpieczeństwo człowieka w obecnym, silnie zglobalizowanym systemie. Zagrożenie, jakie choroba stanowi dla zdrowia ludzi, w połączeniu z bardzo łatwą i błyskawiczną możliwością transmisji zakażenia stanowiły pobudkę dla decydentów wielu państw na świecie do podjęcia bezprecedensowych działań, które miały zatrzymać lub możliwie zminimalizować negatywny wpływ pandemii na ich gospodarki. Wiele strategii i działań wdrożono bez uprzedniego poddania ich skuteczności jakimkolwiek testom, m.in.: lockdowny, nakazy zakrywania nosa i ust czy zakazy zgromadzeń. Ograniczenia te, niezależnie od ich skuteczności, służyły nadrzędnemu celowi powstrzymania rozprzestrzeniania się wirusa SARS-CoV-2 i były potrzebne do opracowania takiej polityki, która jak najszybciej zmniejszy liczbę ofiar pandemii. Przykład pandemii COVID-19 jest potrzebny, żeby wskazać bezczynność lub opieszałość decydentów w stosunku do prawdopodobnie groźniejszego dla człowieka zjawiska – kryzysu klimatycznego. Mimo wielu wyraźnych zagrożeń związanych ze zmianą klimatu oraz dziesiątek, a nawet setek tysięcy ich ofiar rocznie działania zapobiegawcze i adaptacyjne są podejmowane zdecydowanie zbyt wolno i nie odpowiadają na wyzwania, jakie stawia przed nami ten globalny problem. 

Może Cię zainteresować: Ekoterapia i ekologia medyczna | Kurs Certyfikowany

Zmiana klimatu przez wielu ekspertów w dziedzinie klimatologii i medycyny jest uznawana za największe zagrożenie dla ludzkości w XXI wieku. Pierwsze informacje dotyczące niebezpieczeństw z powodu nadmiernej emisji gazów cieplarnianych do atmosfery pojawiały się w gazetach już ponad sto lat temu, jednak ponadnarodowe działania zmierzające do łagodzenia skutków zmiany klimatu rozpoczęły się dopiero pod koniec XX wieku. Pierwsza światowa konferencja dotycząca zmiany klimatu (World Climate Conference) odbyła się w 1979 roku, a dzięki niej powołano Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) – obecnie jedno z najważniejszych światowych ciał doradczych w dziedzinie zmiany klimatu. Ponad dekadę później, w latach 90., rozpoczęto prace w ramach konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) w sprawie zmiany klimatu (United Nations Climate Change Conferences [UNFCCC]^I). ¹). W 1997 roku 36 państw podpisało tzw. Protokół z Kioto, który zobowiązywał sygnatariuszy do redukcji emisji gazów cieplarnianych^II. ². Po kolejnych 18 latach opracowano tzw. porozumienie paryskie – dokument zobowiązujący jego sygnatariuszy do powstrzymania globalnego ocieplenia znacznie poniżej 2°C w porównaniu z epoką przedprzemysłową (a najlepiej poniżej 1,5°C) oraz do opracowywania działań na rzecz ograniczania i adaptacji do konsekwencji zmiany klimatu. Obecnie stronami porozumienia jest 194 państw ONZ, nie przyjęły go jedynie 4 kraje^III.³. 

Naukowcy nie mają wątpliwości co do antropogenicznego charakteru zmiany klimatu. Za proces polegający na wzroście średniej globalnej temperatury Ziemi odpowiada działalność człowieka, w tym przede wszystkim spalanie paliw kopalnych. Powoduje to emisję gazów cieplarnianych (głównie dwutlenku węgla, metanu i pary wodnej), które poprzez koncentrowanie się w atmosferze prowadzą do tzw. efektu cieplarnianego. Zjawisko to polega na absorpcji części promieniowania cieplnego Ziemi przez gazy skumulowane w dolnych warstwach atmosfery, co bezpośrednio skutkuje wzrostem temperatury. Średnia temperatura jest już obecnie wyższa o mniej więcej 1,1°C niż przed epoką przemysłową. Aktualne tempo emisji wskazuje jednak, że do końca wieku temperatura wzrośnie o 2,4°C. Będzie to miało katastrofalne skutki dla środowiska i żyjących w nim ludzi, ponieważ podnosząca się temperatura przynosi wiele negatywnych skutków: nasila występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych, fal upałów^IV,⁴, suszy, zmienia strefy występowania fauny i flory, podnosi poziom oceanu światowego czy przyczynia się do zakwaszania oceanu. Jak informuje National Aeronautics and Space Administration (NASA), obecne tempo ocieplenia jest blisko dziesięć razy szybsze, a koncentracja CO₂ w atmosferze rośnie około 250 razy szybciej niż ze źródeł naturalnych w porównaniu ze średnim tempem po zakończeniu ostatniej epoki lodowcowej^V.⁵. Zdecydowanie największy wzrost emisji i koncentracji CO₂ jest zauważalny od rozpoczęcia pierwszej rewolucji przemysłowej, co widać na rycinie 1⁶. 

Rycina 1. Ilość dwutlenku węgla w atmosferze (niebieska linia) i jego roczne emisje CO₂ (szara linia) w latach 1750-2021¹, źródło: NOAA, ETHZ, Our World in Data, Global Carbon Project⁷. 

Przedstawiana do niedawna w mediach jako odległe zagrożenie – związane z topniejącymi lodowcami czy wysychającymi połaciami ziemi w krajach Południa – zmiana klimatu jest niebezpieczna dla ludzi we wszystkich krajach. Przedstawiciele World Health Organization (WHO) wskazują, że to największe pojedyncze zagrożenie dla zdrowia, przed jakim stoi ludzkość. Wynika to z faktu, że proces ten zaburza społeczne i środowiskowe determinanty zdrowia człowieka: jakość powietrza, dostęp do wody pitnej i odpowiedniej żywności oraz bezpieczne schronienie, zagrażając dalszej egzystencji ludzi na Ziemi. 

Konsekwencje zdrowotne zmiany klimatu

„Kryzys klimatyczny jest kryzysem zdrowotnym, który już teraz wpływa na zdrowie na wiele sposobów poprzez częstsze i ekstremalne zjawiska pogodowe, więcej ognisk chorób i więcej problemów ze zdrowiem psychicznym” – zauważa dyrektor generalny WHO dr Tedros Adhanom Ghebreyesus³. ⁸. 

Według WHO w latach 2030-2050 zmiana klimatu będzie powodować około 250 000 dodatkowych zgonów rocznie na skutek niedożywienia, malarii, biegunki i stresu cieplnego⁴. ⁹. European Environment Agency wskazuje, że do końca wieku w Europie jedynie z powodu fal upałów będzie umierało przedwcześnie nawet 90 000 osób rocznie⁵. ¹⁰. Konsekwencji zdrowotnych tego procesu jest jednak znacznie więcej i z pewnością prowadzą one do większej liczby chorób i przedwczesnych zgonów. 

Ze względu na złożoność zagadnienia, jakim jest zmiana klimatu, oraz na możliwe różne podejścia do kategoryzowania jego konsekwencji zdrowotnych można wyróżnić kilka rodzajów klasyfikacji na obszary obejmujące poszczególne skutki dla zdrowia człowieka. Jedną z najbardziej powszechnych i kompleksowych jest podział zaproponowany przez twórców projektu the Lancet Countdown⁶. ¹¹. Według niego możemy wyróżnić: 

• skutki zdrowotne zmian temperatury 
• skutki zdrowotne fal upałów 
• śmiertelność z powodu katastrof pogodowych 
• globalne trendy dotyczące chorób klimatozależnych 
• choroby zakaźne (wektorowe) związane ze zmianą klimatu 
• zaburzenie bezpieczeństwa żywnościowego i niedożywienie 
• zmiany w produktywności pierwotnej wód morskich 
• migracje i przemieszczanie populacji. 

Rys. 2. Konsekwencje zdrowotne zmiany klimatu^{7 12}.

Według innej klasyfikacji, zaproponowanej przez Center for Disease Control and Prevention (ryc. 2), do głównych skutków zmiany klimatu, które mogą zagrażać zdrowiu publicznemu, należą: fale upałów, zmiana schematów pogodowych, zanieczyszczenie powietrza^{VI 13}, rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych, wzrastająca liczba alergenów, zanieczyszczona woda pitna, braki wody pitnej i pełnowartościowej żywności czy szeroko pojęta degradacja środowiska naturalnego. Zjawiska te wywołują następujące konsekwencje dla zdrowia: choroby układu sercowo-naczyniowego, oddechowego, pokarmowego (m.in. zatrucia, biegunka przewlekła), alergie, astmę, choroby zakaźne (borelioza, malaria, denga, odkleszczowe zapalenie mózgu, gorączka Zachodniego Nilu), zgony wskutek narażenia na fale upałów, niedożywienie, wypadki, obciążenia psychiczne, zmiany zdrowotne na skutek migracji klimatycznych i konfliktów zbrojnych.  

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny – Państwowy Instytut Badawczy (NIZP PZH-PIB) ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020 przeprowadził badanie^{8 14} szczegółowo obrazujące, jak zmiana klimatu wpływa na stan zdrowia w Polsce. Efektem pracy naukowców jest raport obejmujący wiele chorób oraz czynników chorobotwórczych, których występowanie zależy od klimatu. Należą do nich m.in.: alergeny, Babesia, Borrelia burgdorferi, Campylobacter, Escherichia coli, Legionella, riketsje, Salmonella, Shigella, toksyny sinicowe, wirus kleszczowego zapalenia mózgu, wirus Zachodniego Nilu, Vibrio cholerae, Vibrio parahaemolyticus, Vibrio vulnificus czy Yersinia.  

Do czynników klimatycznych zaliczono z kolei m.in.: temperaturę, opady, wilgotność powietrza, promieniowanie słoneczne, burze, uderzenie pioruna, nawalne deszcze, silne wiatry, ciśnienie atmosferyczne, susze, powodzie, intensywne opady śniegu, gołoledź, osuwiska czy lawiny.  

Autorzy raportu opracowali także długą i szczegółową listę chorób klimatozależnych, wśród których znajdują się m.in.: alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa, astma oskrzelowa, babeszjoza, bakteryjne zakażenia przewodu pokarmowego, bakteryjne zapalenie płuc, borelioza z Lyme, cholera, choroba legionistów, choroba nadciśnieniowa, choroba niedokrwienna serca, zawał mięśnia sercowego, choroby skóry i tkanki podskórnej związane z promieniowaniem, ciało obce w oku/uchu, czerniak złośliwy skóry, epizod depresyjny, gorączki plamiste (riketsjozy przenoszone przez kleszcze), zakażenia wirusem Zachodniego Nilu, hipotermia, gorączki wirusowe przenoszone przez komary, krwotoki, zakażenia wywołane przez przecinkowce Vibrio (zakażenia przewodu pokarmowego, ran, skóry, ucha, oka etc.), nowotwory złośliwe skóry, ostre zakażenia dolnych dróg oddechowych, przewlekłe obturacyjne choroby płuc, zaburzenia związane z działaniem zbyt wysokich i zbyt niskich temperatur oraz światła, zaburzenia snu, wirusowe zapalenie wątroby typu A, trwała zmiana osobowości po katastrofie, zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem.  

Jak pokazuje rycina 3, poszczególne czynniki klimatyczne mogą mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na zdrowie i skutkować odpowiednio nagłym zgonem lub przewlekłą chorobą prowadzącą do obniżenia jakości zdrowia i życia w ciągu lat lub dziesięcioleci.  

Rys. 3. Pośrednie i bezpośrednie skutki zmiany klimatu^{9 15}. 

Z kolei na podstawie raportów The Lancet Countdown on Health and Climate Change^{10 16} można wyróżnić 4 główne wskaźniki wpływu zmiany klimatu na zdrowie człowieka, których szczegóły przedstawiono poniżej. Są to: narażenie na ekstremalne ciepło, gwałtowne zjawiska pogodowe, choroby wektorowe oraz bezpieczeństwo żywnościowe. 

Narażenie na ekstremalne ciepło

Jednym z istotnych elementów zmiany klimatu wpływających na zdrowie ludzi jest narażenie na stres cieplny. Szczególnie niebezpieczne są tzw. fale upałów. Występują one, gdy podczas co najmniej 5 kolejnych dni dzienna temperatura maksymalna przekracza średnią temperaturę maksymalną o ≥5°C (zgodnie z definicją The World Meteorological Organization). W przypadku Polski za falę upałów uznaje się ciąg ≥3 dni z maksymalną temperaturą powietrza ≥30°C. 

Ekspozycja na ekstremalne upały może prowadzić do zaburzenia naturalnej zdolności organizmu do termoregulacji oraz spowodować wiele chorób i incydentów, w tym kurcze cieplne, wyczerpanie cieplne, udar cieplny i hipertermię. Może również pogarszać istniejące problemy zdrowotne i powodować choroby układu krążenia, układu oddechowego, nerek i układu nerwowego, zaburzenia snu i zdrowia psychicznego, a także prowadzić do zgonu. W szczególności odczuwalne dla mieszkańców miast są upały miejskie – efekt tzw. miejskiej wyspy ciepła powoduje, że temperatury są wyższe niż na otaczających ją obszarach wiejskich i naturalnych. 

Dni z ekstremalnie wysokimi temperaturami odnotowywano już na początku XX wieku, jednak wraz z postępem zmian klimatu nasila się ich częstotliwość. Według najbardziej prawdopodobnego scenariusza z raportu „Wpływ zmiany klimatu i zanieczyszczenia powietrza na zdrowie mieszkańców Warszawy”^{9 17} w stolicy Polski fale upałów będą stanowić szczególnie duże ryzyko dla zdrowia publicznego. Szacuje się, że w latach 2041-2070 maksymalne temperatury w mieście mogą sięgnąć ok. 43°C, temperatury w przedziale 30-35°C będą występować przez 22-23 dni w roku, a fale upałów (35-40°C) do 4 dni w roku. W okresie tym, w stosunku do okresu bieżącego, częstość 3-dniowych fal upałów z temperaturami >30°C wzrośnie o blisko 280%, a 5-dniowych fal upałów aż o 600%. W latach 2071-2100 wzrost ten wyniesie odpowiednio ok. 370% i 700%. Spowoduje to zwiększenie śmiertelności nawet o ponad 225% i zgonów z powodu chorób układu krążenia o ponad 252%. 

Ekspozycja na ekstremalne ciepło skutkuje poważnymi konsekwencjami dla zdrowia ludzi. W ostatnich latach upały w Europie w dużym stopniu wpłynęły na współczynniki umieralności oraz hospitalizacji. Między pierwszą a drugą dekadą XXI wieku (2000-2009 vs. 2010-2019) narażenie na fale upałów wzrosło średnio o 57%, przy czym lokalnie o ponad 250%, co miało przełożenie na zdrowie mieszkańców kontynentu. W 2003 roku w Europie z powodu dotkliwych fal upałów zmarło ponad 70 000 osób. W 2019 r. liczba ta sięgnęła prawie 345 000 osób w wieku >65 lat. Śmiertelność związana z upałami wzrosła o 15 rocznych zgonów na milion mieszkańców w latach 2000-2020¹¹. ¹⁸.  

Upały mogą także wpływać na zdrowie w sposób pośredni. Cieplejszy klimat sprzyja pojawianiu się w nowych regionach nosicieli tropikalnych chorób zakaźnych, np. dengi, malarii, biegunki wywołanej przez przecinkowce non-cholera Vibrio i wirusa gorączki Zachodniego Nilu. Globalne ocieplenie zmienia warunki dla kwitnienia roślin, wydłużając sezon pylenia, co ma znaczenie dla alergików. W niektórych górach Europy (np. Alpy, Bałkany, Góry Skandynawskie) drzewa zaczynają kwitnąć o ponad miesiąc wcześniej niż w latach 80.^{11 19}. 

Gwałtowne zjawiska pogodowe

Zwiększona częstotliwość występowania gwałtownych (ekstremalnych) zjawisk pogodowych to także skutek zmiany klimatu. W Global Risks Report 2018 wydanym przez World Economic Forum oceniono je jako największe zagrożenie dla ładu i stabilizacji światowej w następnej dekadzie¹². ²⁰. W europejskich powodziach w lipcu 2021 roku zginęły co najmniej 243 osoby (głównie w Niemczech), a straty oszacowano na wiele miliardów dolarów. Tegoroczne nawalne deszcze przyczyniły się do powodzi w wielu krajach Europy, szczególnie dotkliwych we Włoszech oraz na Bałkanach, gdzie zginęło kilkanaście osób. 

Jako główne ekstrema pogodowe związane ze zmianą klimatu wskazuje się: powodzie, deszcze nawalne, huragany i inne porywiste wiatry, susze, pożary lasów, a także wskazane już upały. Każde z tych zjawisk może wpływać na zdrowie człowieka zarówno bezpośrednio (np. powodując zgon w wyniku utonięcia), jak i w sposób bardziej złożony, np. zwiększając ryzyko zarażenia się patogenami, które z kanalizacji przedostają się na powierzchnię ulic i do domów. 

Powodzie odpowiadają globalnie za prawie połowę wszystkich katastrof naturalnych. W latach 2000-2014 pochłonęły ponad 2000 ofiar w samej Europie oraz naraziły około 8,7 mln ludzi na ich skutki. Pod tym względem szczególnie zła sytuacja występuje w Azji, gdzie powodzie zagrażają życiu, zdrowiu oraz dobytkowi nawet 400 mln osób. Tylko między styczniem a październikiem 2022 roku w ich wyniku zginęło blisko 4000 mieszkańców Azji Południowej¹³. ²¹. 

W Polsce w latach 1997-2012 odnotowano 9 powodzi, które spowodowały śmierć 113 osób oraz wpłynęły na życie ok. 370 000. Najbardziej dotkliwa z nich wystąpiła w 1997 roku – odnotowano wtedy 55 zgonów i 12,8 mld zł strat. 

W regionach, w których występuje powódź, pojawia się ryzyko epidemiologiczne. Ofiary klęski żywiołowej mają obniżoną odporność na drobnoustroje chorobotwórcze, tym samym łatwiej zarażają się chorobami zakaźnymi obecnymi na tych terenach. Najczęstsze z nich to: biegunki wywołane E. coli, cholera, czerwonka, dur brzuszny, salmonellozy odzwierzęce, tężec, wirusowe zapalenie wątroby typu A, wirusowe zapalenie żołądkowo-jelitowe czy zatrucia gronkowcowe¹⁴. ²². Zaobserwowano też, że powodzie mogą skutkować problemami zdrowia psychicznego, przede wszystkim zaburzeniem poczucia bezpieczeństwa, traumą pourazową, zespołem stresu pourazowego i apatią. Badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii wykazały, że odczuwanie lęku może występować nawet 6 lat po klęsce żywiołowej¹⁴. ²³. 

Choroby wektorowe

Alarmującym zagrożeniem dla zdrowia publicznego, które niesie za sobą kryzys klimatyczny, jest rozprzestrzenianie się chorób wektorowych oraz pojawianie się nowych odmian dotąd znanych schorzeń. O skali niebezpieczeństwa świadczy pandemia COVID-19, która może mieć związek z degradującym wpływem człowieka na środowisko i jego wkraczaniem do siedlisk zwierzęcych – według jednej z hipotez wirus przeniósł się na człowieka z dzikich zwierząt sprzedawanych na tzw. mokrych targach w chińskim mieście Wuhan. 

Naukowcy ostrzegają, że w topniejących lodowcach może się znajdować kilkadziesiąt nieznanych współcześnie wirusów, które mogą zagrażać zdrowiu publicznemu podobnie jak pandemia koronawirusa. Ocieplający się klimat sprawia, że coraz więcej regionów na świecie zyskuje optymalne warunki dla aklimatyzacji wektorów, czyli gatunków przenoszących różne patogeny. W Europie zaobserwowano bytowanie egzotycznego komara tygrysiego oraz komara egipskiego, które wcześniej występowały w tropikalnych rejonach Azji oraz Afryki. Komary te mogą przenosić nawet ponad 20 różnych arbowirusów wywołujących takie choroby jak: chikungunya, denga, wschodnie, zachodnie i wenezuelskie końskie zapalenie mózgu, żółta febra, gorączka Zachodniego Nilu i japońskie zapalenie mózgu¹⁵. ²⁴. W ostatnich latach ogniska również przenoszonej przez komary, bardzo poważnej w skutkach, dengi pojawiają się w różnych miejscach Europy: od lipca 2022 roku we Francji odnotowano prawie 40 przypadków tej choroby przenoszonej lokalnie. Także inne choroby tropikalne występują w Europie coraz częściej – w tym roku odnotowano 570 przypadków wirusa Zachodniego Nilu, większość w północnych Włoszech, w tym u osób niepodróżujących.  

W Polsce rosnącym wyzwaniem dla sektora ochrony zdrowia staje się choroba z Lyme (borelioza) przenoszona przez kleszcza zwyczajnego. Występowanie tego wektora jest uzależnione od dogodnych warunków klimatycznych, tj. temperatur >4,5°C (poniżej których kleszcze hibernują). Ze względu na skrócenie sezonu zimowego aktywność insektów wydłuża się. Ma to odzwierciedlenie w statystykach NIZP PZH-PIB, które pokazują, że liczba zachorowań na boreliozę wzrasta w ostatnich dekadach – w latach 2016-2017 przekroczyła 21 000, a przed 2005 rokiem nie osiągała nawet 5000 (chociaż warto zwrócić uwagę, że w ostatnich latach liczba zachorowań spadła do poziomu ok. 12 500 – wpływ na to mogła mieć pandemia COVID-19 i związane z nią obostrzenia, m.in. dotyczące wchodzenia do lasu). Kleszcze przenoszą również inne choroby niebezpieczne dla zdrowia człowieka, m.in. odkleszczowe zapalenie mózgu, anaplazmozę granulocytarną czy babeszjozę^VII. ²⁵. 

Globalne ocieplenie wpływa na większe ryzyko transmisji niektórych chorób, nie tylko poprzez zwiększenie liczby regionów występowania wektorów, lecz także wskutek pojawiania się wirusów i drobnoustrojów o potencjale epidemicznym, z których część nie była znana dotychczasowej nauce. Naukowcy badający lodowce znaleźli w 2021 r. w próbkach lodu z Płaskowyżu Tybetańskiego w Chinach wirusy liczące prawie 15 000 lat. Większość, 28 z 33 przebadanych wirusów, które przetrwały w zmarzlinie, jest niepodobna do jakichkolwiek wirusów, które do tej pory zostały skatalogowane¹⁶. ²⁶. Z kolei w 2016 roku wybuch epidemii wąglika w północnej Syberii, w wyniku której zginęło dziecko, a zainfekowanych zostało co najmniej siedem innych osób, był skutkiem fali upałów, która roztopiła wieczną zmarzlinę i odsłoniła zakażone truchło renifera. Był to pierwszy przypadek tej choroby w tym regionie od 1941 r.^{17 27} W 2022 roku naukowcy z Francji, Niemiec i Rosji odkryli 13 nowych typów wirusa, które przebytowały w lodzie na Syberii od 27 000 do 48 500 lat¹⁸. ²⁸. 

Bezpieczeństwo żywnościowe

Jeszcze jednym obszarem konsekwencji zmiany klimatu, który znacząco wpływa na zdrowie ludzi, jest bezpieczeństwo żywnościowe. Termin ten można zdefiniować jako stan dostępności rzeczywistej i ekonomicznej odpowiedniej ilości i jakości pożywienia dla każdej osoby z danej społeczności czy regionu. Żywność ta powinna dostarczać wystarczające ilości wartości odżywczych, by zapewnić zdrowie konsumenta. 

Niestety obecny system dystrybucji produktów spożywczych, oparty na ich sprzedaży w supermarketach i dużych sklepach z dostępnością pełnego asortymentu, tworzy iluzję, że bezpieczeństwo żywnościowe jest odporne na wszelkie kryzysy, a towary będą dostępne niezależnie od okoliczności. Takie złudzenie rozwiewają obserwacje i prognozy badaczy rolnictwa, którzy podkreślają, że zmieniający się klimat może wkrótce doprowadzić do niedostępności wielu terenów dla niektórych upraw, a w przypadku innych istotnie ograniczyć wielkość plonów. Autorzy raportu dotyczącego bezpieczeństwa żywnościowego wskazują, że wzrost średniej temperatury oraz spadek ilości opadów przyczynią się do tego, że niektóre regiony na świecie będą musiały zrezygnować z produkcji kakaowca, kawowca, herbaty, wina lub że znacznie zmniejszą się ich uprawy. Jeszcze bardziej niepokojące są prognozy dotyczące podstawowych plonów: „Średnie plony zbóż w Afryce zmniejszą się do 2050 roku o około 10%, przy czym największy spadek nastąpi w przypadku pszenicy (ponad 17%) i sorgo (niemal 15%). W Azji średni spadek plonów będzie mniejszy (5%), ale bardzo wysoki w odniesieniu do kukurydzy (niemal 16%) i sorgo (11%)”¹⁹. ²⁹. 

Można wskazać sporą liczbę przykładów na to, że to zaburzenie bezpieczeństwa żywnościowego występuje w wielu miejscach na świecie, również w Polsce, co widać m.in. po wzrostach cen produktów spożywczych. „Skutki zmiany klimatu już dziś negatywnie wpływają na bezpieczeństwo żywnościowe Polek i Polaków, co widać po rosnących cenach żywności, zwłaszcza warzyw i owoców. Jeśli dopuścimy do wzrostu średniej temperatury więcej niż o 2°C, to skutki będą katastrofalne. Produkcja rolna w wielu regionach świata nie będzie dłużej możliwa, co zwiększy już i tak ogromne, w skali globalnej, zagrożenie głodem”^{19 30} – ocenia autor wspomnianego raportu prof. Zbigniew Karaczun. 

Tegoroczny raport The Lancet Countdown zwrócił uwagę, jak wskutek zmiany klimatu zmienia się produkcja rolna: „Wyższe temperatury bezpośrednio zagrażają plonom, przy czym w 2020 r. sezony wzrostu kukurydzy były krótsze średnio o 9 dni, a sezony wzrostu pszenicy ozimej i pszenicy jarej o 6 dni w porównaniu z latami 1981-2010 na całym świecie (…). Skrajne upały spowodowały wzrost liczby osób zgłaszających umiarkowany lub poważny brak bezpieczeństwa żywnościowego o 98 mln w 2020 r. w porównaniu z latami w przedziale 1981-2010, w 103 analizowanych krajach. Coraz bardziej ekstremalne warunki pogodowe pogarszają stabilność globalnych systemów żywnościowych, działając w synergii z innymi współistniejącymi kryzysami, co powoduje zaprzepaszczenie postępów w kierunku eliminacji głodu. Rzeczywiście, powszechność niedożywienia wzrosła podczas pandemii COVID-19 i 161 milionów więcej osób stanęło w obliczu głodu podczas pandemii COVID-19 w 2020 r. w porównaniu z rokiem 2019”²⁰. ³¹.  

Wskazany powyżej kryzys głodu to najgroźniejszy efekt zaburzonego przez zmianę klimatu bezpieczeństwa żywnościowego. Nie należy bagatelizować faktu, że niedobór niektórych produktów żywnościowych może doprowadzić do problemu niedożywienia. Zbilansowana dieta to jeden z najważniejszych determinantów zdrowia człowieka. Nieodpowiednie odżywianie się, spowodowane np. zbyt wysokimi cenami warzyw i owoców, może być czynnikiem rozwoju wielu chorób niezakaźnych. Przewlekłe niedożywienie szkodzi całemu organizmowi i prowadzi do osłabienia odporności, zaburzeń pracy przewodu pokarmowego i funkcji układu nerwowego, stłuszczenia wątroby, zaniku błony śluzowej jelita, a także wielu problemów zdrowia psychicznego. W skrajnych przypadkach może dojść do zaburzenia pracy serca, a nawet zgonu. Niedobory witamin i mikroelementów mają bardzo różnorodny wpływ na zdrowie człowieka, np. zbyt mała ilość żelaza w diecie może prowadzić do niedokrwistości. Związane z zaburzeniem bezpieczeństwa żywnościowego skutki zdrowotne, które będą się nasilać wraz z dalszym wzrostem temperatur i zwiększeniem częstotliwości występowania susz, bywają pomijane w dyskursie na temat zmiany klimatu. 

Grupy szczególnie narażone

Kluczowym faktem w zrozumieniu, jak zmiana klimatu wpływa na zdrowie ludzi, jest to, że nie każdy w takim samym stopniu odczuwa jej skutki. Pierwsza różnica jest taka, że kryzys klimatyczny dotyka przede wszystkim mieszkańców krajów rozwijających się, które jednocześnie mają zwykle najmniejszy wpływ na ten proces ze względu na mniej rozwinięty przemysł, a tym samym niższy poziom emisji gazów cieplarnianych. Gospodarki tych państw mają znacznie mniejsze budżety na działania adaptacyjne i ochronę obywateli, a osoby o niższych dochodach są bardziej podatne na skutki zmiany klimatu, np. nie będą mogły sfinansować odbudowy domu zniszczonego przez powódź czy zapłacić za produkty spożywcze, które znacznie podrożały w wyniku suszy. Ponadto niektóre ekstremalne zjawiska pogodowe zdarzają się zdecydowanie częściej w tych krajach, np. tegoroczne powodzie w Pakistanie doprowadziły do śmierci ponad 1700 osób i strat szacowanych w dziesiątkach miliardów dolarów. Jednocześnie Pakistan odpowiada za mniej niż 1% globalnej emisji gazów cieplarnianych. Z tych powodów decydenci obecni na szczytach klimatycznych ONZ powołali Loss and Damage Fund, którego celem jest ochrona państw rozwijających się przed dotkliwymi skutkami zmian klimatu oraz umożliwienie im prowadzenia działań mitygacyjnych.  

Kolejna kwestia to wpływ na poszczególne grupy społeczne. Zgodnie z badaniami naukowców zajmujących się tym zagadnieniem grupy szczególnie narażone to osoby starsze, dzieci i niemowlęta, kobiety w ciąży, osoby przewlekle chore oraz osoby wykluczone społecznie lub mające trudne warunki materialne (wspomniane wcześniej). Reprezentanci każdej z tych grup odczuwają konsekwencje kryzysu klimatycznego, w tym skutki zdrowotne, z bardzo różnych powodów. 

W przypadku seniorów kluczową rolę odgrywa aktualny stan zdrowia. Osoby starsze nie odczuwają łaknienia, co jest szczególnie niebezpieczne w okresach fal upałów, gdyż może prowadzić do odwodnienia organizmu. Problemem może być również zaburzona zdolność termoregulacji i wyższa podatność na stres cieplny. Wysokie temperatury zwiększają ciśnienie tętnicze i częstość akcji serca. Wyjątkowo narażeni z tej grupy są mieszkańcy terenów silnie zurbanizowanych z powodu występowania wspomnianego już efektu tzw. miejskiej wyspy ciepła. Z kolei osoby starsze mieszkające na wsi w przypadku gwałtownego wystąpienia objawów choroby mają utrudniony dostęp do pomocy medycznej. Seniorów często charakteryzuje ograniczona sprawność ruchowa, dlatego gdy dojdzie do wystąpienia huraganu czy powodzi nie są w stanie w pojedynkę się ewakuować i poszukać schronienia. 

Wciąż rozwijające się organizmy dzieci są bardziej podatne na negatywny wpływ czynników środowiskowych. Według United Nations Children’s Fund (UNICEF) na bardzo poważne skutki kryzysu klimatycznego narażonych jest nawet miliard dzieci. Podobnie jak seniorzy osoby najmłodsze również często nie są w stanie samodzielnie zadbać o swoje bezpieczeństwo, co będzie stanowiło duże wyzwanie w obliczu coraz częstszych ekstremów pogodowych. Te dwie grupy łączy także wyższe ryzyko wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych fali upałów. U dzieci stosunek powierzchni skóry do wagi ciała jest większy niż dorosłych, co sprawia, że są bardziej narażone na stres związany z przechłodzeniem lub przegrzaniem. Wysokie temperatury mogą prowadzić u nich do: odwodnienia, udaru cieplnego, zaburzenia równowagi elektrolitowej oraz zmniejszonej odporności. 

Często wskazywanym w publikacjach naukowych ryzykiem u dzieci jest też pogorszenie zdrowia psychicznego z powodu zmiany klimatu. Może to być efektem konkretnych przeżyć związanych z wystąpieniem kataklizmu – u takich osób notuje się większe ryzyko rozwoju zespołu stresu pourazowego, depresji czy zaburzeń adaptacyjnych. 

Dzieci zamieszkałe w domach zniszczonych przez huragan były obciążone pięciokrotnie wyższym ryzykiem wystąpienia objawów depresji oraz miały ośmiokrotnie większe trudności w zasypianiu niż ich koledzy. Stres związany z takimi wydarzeniami w przyszłości może wpływać na większe ryzyko zachorowania na choroby układu krążenia, takie jak nadciśnienie tętnicze i udary. Bezpośrednim skutkiem zmiany klimatu jest także utrata miejsca zamieszkania, środowiska przedszkolnego lub szkolnego oraz znanych okolic, w których dane dziecko się wychowuje, co też może negatywnie wpłynąć na jego fizjologiczny i poznawczy rozwój²¹. ³². 

Problemy zdrowia psychicznego mogą wynikać również ze świadomości zmiany klimatu i nieuchronności wystąpienia najgorszych jej konsekwencji. U osób młodych z tego powodu obserwuje się odczuwanie wewnętrznego niepokoju, objawy depresji oraz inne zaburzenia lękowe. To prawdopodobnie one będą doświadczać najgorszych skutków zmiany klimatu, biorąc pod uwagę obecny poziom i tempo ocieplenia. 

Kobiety w ciąży ze względu na obniżoną zdolność termoregulacji także są w grupie ryzyka w okresach wysokich temperatur. Odwodnienie może skutkować u nich przedwczesnym porodem lub wydłużeniem czasu jego trwania. Stres cieplny ciężarnych kobiet zwiększa ryzyko przedwczesnego pęknięcia błon płodowych, niższej masy urodzeniowej i martwego urodzenia. Ekspozycja na upały może prowadzić do powikłań przy porodzie. 

W przypadku osób z występującymi już problemami zdrowia fizycznego lub psychicznego zmiana klimatu może zwiększać ryzyko poważnych powikłań lub zgonu. Osoby z tej grupy mają osłabiony układ odpornościowy, czego skutkiem może być łatwiejszy rozwój chorób klimatozależnych oraz ciężki ich przebieg. Osoby przewlekle chore potrzebują stałego przyjmowania leków lub opieki medycznej, co może być utrudnione z powodu występowania ekstremalnych zdarzeń pogodowych lub przerw w dostawach prądu. Dodatkowo niektóre leki stosowane w chorobach przewlekłych mogą wpływać na reakcję organizmu na upały, zwiększając ryzyko rozwoju stresu cieplnego. 

Adres do korespondencji:

Jacek Karczun

e-mail: jacek@env-health.org

Artykuły, które mogą okazać się przydatne:

• Jak edukować w czasach kryzysu klimatycznego i środowiskowego?
• Kondycja ludzka: brakujący element działań na rzecz zmian klimatu

Przypisy

I. Spotkania stron tego porozumienia funkcjonują pod skrótową nazwą COP, od Conference of Parties 

II. Dokument w późniejszym czasie ratyfikowało 192 stron (191 państw i 1 regionalna organizacja integracji  gospodarczej). Protokół wygasł w 2020 r. 

III. Iran, Erytrea, Jemen i Libia. Więcej: https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXVII-7-d&chapter=27&clang=_en 

IV. W zależności od regionu może wywoływać również lokalne ochłodzenia, łącznie z warunkami ekstremalnymi 

V. Glacjały i interglacjały są naturalnym cyklem przyrody, aktualnie zaburzonym przez nadmierne antropogeniczne emisje gazów cieplarnianych w atmosferze 

VI. Należy zauważyć, że zanieczyszczenie powietrza (powodujące wiele poważnych konsekwencji dla zdrowia i uszkodzenia większości układów i organów ludzkiego ciała) nie jest skutkiem zmiany klimatu, a zjawiskiem współistniejącym, które ma jednak to samo źródło – głównie spalanie paliw kopalnych. Niemniej przy wysokich temperaturach wzrasta stężenie szkodliwego dla zdrowia ozonu troposferycznego, który również może być traktowany jako substancja zanieczyszczająca powietrze 

VII. Więcej o związku zmiany klimatu i aktywności kleszczy: https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/kleszcze-patogeny-i-klimat-300/ 

Piśmiennictwo

1. https://climate.nasa.gov/evidence/ 
2. Lindsey R. Climate Change: Atmospheric Carbon Dioxide, 2022. https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/climate-change-atmospheric-carbon-dioxide 
3. Donors making a difference: Climate change and its impact on health. https://www.who.int/news-room/feature-stories/detail/donors-making-a-difference–climate-change-and-its-impact-on-health 
4. A global health guardian: climate change, air pollution, and antimicrobial resistance. http://www.who.int/publications/10-year-review/health-guardian/en/
5. Heatwaves could kill 90,000 Europeans per year by 2100: EU agency. https://www.euractiv.com/section/climate-environment/news/heatwaves-could-kill-90000-europeans-per-year-by-2100-eu-agency/ 
6. https://www.lancetcountdown.org/ 
7. https://www.cdc.gov/ 
8. Skotak K, Orych I, Piekarska K i wsp. Warszawa: NIZP-PZH, 2020. Raport końcowy zawierający trendy i prognozy umieralności i chorobowości z powodu chorób klimatozależnych, a także wnioski i rekomendacje dla jednostek systemu ochrony zdrowia w zakresie adaptacji do zmian klimatu w ramach umowy nr 6/4/5/NPZ/2018/1094/542 na realizację zadania pn.: „Badanie i ocena wpływu klimatu na stan zdrowia oraz wypracowanie działań związanych z adaptacją do jego zmian”. https://www.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2021/02/Raport-koncowy_dzialanie-7_2020-12-31.pdf 
9. Karaczun Z, Michalak W. Wpływ zmiany klimatu i zanieczyszczeń powietrza na zdrowie mieszkańców Warszawy. Warszawa: Polski Klub Ekologiczny, 2019. http://healpolska.pl/wp-content/uploads/2020/01/Wp%C5%82yw-zmiany-klimatu-i-zanieczyszczenia-powietrza-na-zdrowie-mieszka%C5%84c%C3%B3w-Warszawy.pdf 
10. https://www.lancetcountdown.org/ 
11. http://healpolska.pl/wp-content/uploads/2022/10/PL_Lancet-Countdown-2022_Europe-report_pl.pdf 
12. Muras A. Wpływ zmiany klimatu na zdrowie. Warszawa: Polski Klub Ekologiczny, 2018 
13. https://en.wikipedia.org/wiki/2022_South_Asian_floods 
14. Michalak W, Piekarska B, Samoliński B i wsp. Wpływ zmiany klimatu na zdrowie seniorów. Warszawa: Polski Klub Seniorów, 2022. http://healpolska.pl/wp-content/uploads/2022/11/ZDROWIE_SENIOROW_RAPORT_1.pdf 
15. Aedes albopictus – Factsheet for experts, European Centre for Disease Prevention and Control. https://www.ecdc.europa.eu/en/disease-vectors/facts/mosquito-factsheets/aedes-albopictus 
16. 15,000-year-old viruses discovered in Tibetan glacier ice, 2021. https://beta.nsf.gov/news/15000-year-old-viruses-discovered-tibetan-glacier 
17. Geddes L., Next pandemic may come from melting glaciers, new data shows. https://www.theguardian.com/science/2022/oct/19/next-pandemic-may-come-from-melting-glaciers-new-data-shows 
18. https://www.thenationalnews.com/climate/2022/12/02/what-is-the-zombie-virus-found-in-russia-and-should-we-be-worried/ 
19. Karaczun ZM, Kozyra J. Wpływ zmiany klimatu na bezpieczeństwo żywnościowe Polski. Warszawa: Wydawnictwo SGGW, 2020 
20. The Lancet Countdown on health and climate change: health at the mercy of fossil fuels (tłum. LM Events dla HEAL Polska) 
21. Michalak W, Łuszczki K, Okulus A i wsp. Wpływ zmiany klimatu na zdrowie dzieci. Warszawa: Polski Klub Ekologiczny, 2021. http://healpolska.pl/wp-content/uploads/2021/08/Wplyw-zmiany-klimatu-na-zdrowie-dzieci-raport.pdf